Σκαϊ Βιβλίο, Μεγάλοι Έλληνες, Πλάτων, 2009

Ο Πλάτωνας (427- 347 π.χ.), μαθητής του Σωκράτη, είναι «ο φιλόσοφος που διαβάστηκε όσο κανένας άλλος σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας...Ο Πλάτωνας δε θεωρεί τον εαυτό του σοφό. Γιατί όπως ο ίδιος μας λέει, ο σοφός δε μαθαίνει γιατί τα ξέρει όλα. Ομοίως δε μαθαίνει ο αδαής (αμαθής) γιατί δε θέλει ή δεν μπορεί να μάθει...αυτός που πραγματικά αγαπά τη σοφία και παλεύει με κάθε τρόπο να την αποκτήσει, αυτός είναι ο φιλόσοφος».

«Η γνώση του Πλάτωνα δεν είναι η γνώση του ειδικού σε κάτι. Δεν τον ενδιαφέρει τόσο η γνώση του καλού αρχιτέκτονα ή του ικανού γιατρού, οικοδόμου ή χρηματιστή. Όλα αυτά είναι τα μέσα για κάτι όχι σκοποί...Η γνώση που αναζητά ο Πλάτωνας είναι άλλη. Είναι η γνώση που κάνει όλες τις παραπάνω γνώσεις να είναι χρήσιμες και ωφέλιμες. Είναι δηλαδή η γνώση του καλού και του κακού...Για να φτάσουμε σε αυτή τη γνώση χρειαζόμαστε σκληρή συστηματική νοητική εργασία».

«Για τον Πλάτωνα μια δίκαιη και σωστή πολιτεία είναι αυτή όπου ο κάθε άνθρωπος κάνει αυτό για το οποίο έχει ικανότητες...Τόσο ο υπερβολικός πλούτος όσο και η πολλή φτώχια διαφθείρουν και καταστρέφουν τον άνθρωπο. Η πολλή φτώχια οδηγεί τον άνθρωπο στο μίσος και την εγκληματικότητα ενώ ο πολύς πλούτος στην υπεροψία, τη σκληρότητα, τον εγωισμό και την μαλθακότητα.»

«Η ανθρώπινη ψυχή μας λέει ο Πλάτωνας, έχει τρία μέρη. Το επιθυμητικό, που σχετίζεται με τις σωματικές επιθυμίες, το θυμοειδές, που σχετίζεται με την ανδρεία, τη δόξα και τις τιμές, και τέλος το λογιστικό που σχετίζεται με το νου και τις λειτουργίες του...τα τρία αυτά χαρακτηριστικά πρέπει να αντανακλώνται μέσα στη δίκαιη κοινωνία. Έτσι, η ιδανική πολιτεία του έχει τρεις τάξεις. Την τάξη των παραγωγών – αυτών που ασχολούνται με την οικονομία - , την τάξη των στρατιωτικών και τέλος την τάξη των κυβερνητών...μόνο αν από κάποια ευτυχή σύμπτωση μπορέσουν οι αληθινοί φιλόσοφοι να κυβερνήσουν, μόνο τότε σε μια πόλη θα μπορέσει να σταματήσει η αδικία και η δυστυχία...Ο σωστός πολιτικός, λέει ο Πλάτωνας, πρέπει να έχει γνώσεις, να είναι ενάρετος, να μην έχει φιλοδοξίες, να μην παρασύρεται από τα πλούτη. Αυτός όμως ο άνθρωπος είναι ο αληθινός φιλόσοφος...Αν κάποιος θέλει πολύ να γίνει πολιτικός, προβάλει τον εαυτό του, έχει φιλοδοξίες, κάνει ντόρο γύρω από το όνομά του, αυτόν ποτέ να μην τον κάνουμε πολιτικό, ποτέ να μην τον ψηφίσουμε, ποτέ να μην τον αφήσουμε να κυβερνήσει...Και ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι, έχοντας την εξουσία, να συσσωρεύουν και πλούτο ή να θέλουν να κληρονομήσουν την εξουσία τους στα παιδιά τους...Για να το αποφύγει αυτό ο Πλάτωνας απαγορεύει σε κυβερνήτες να έχουν ιδιοκτησία και πλούτο. Ζουν και σιτίζονται όλοι μαζί με κρατική δαπάνη...Η φιλαρχία είναι η πιο μεθυστική απ’ όλες τις σαρκικές απολαύσεις: τις περιλαμβάνει όλες. Τι άλλο γιατρικό μπορεί κανείς να βρει γι’ αυτή την αρρώστια, που αποστερεί κάθε ιδέα διακυβέρνησης, εκτός από τον απόλυτο διαχωρισμό αυτών των δύο εννοιών της πολιτικής εξουσίας και του ατομικού συμφέροντος;...Ας αφήσουμε στο λαό την πλέρια και κυρίαρχη ελευθερία στο οικονομικό πεδίο, ας του αφαιρέσουμε όμως κάθε δύναμη και κάθε όρεξη να κυβερνά...Ο λαός των βιοτεχνών και των γεωργών θα θρέψει τους αρχηγούς του, όπως θρέφει κανείς τα μαντρόσκυλα, και οι καλοθρεμμένοι μα λιτοί και ρωμαλέοι σκύλοι θα οδηγούν και θα φυλάνε το κοπάδι. Από τούτη την αρχή πηγάζει αυτό που συχνά ονομάστηκε κομμουνισμός του Πλάτωνα. Κομμουνισμός αν θέλετε, και μάλιστα ο πιο ριζοσπαστικός, εφόσον εφαρμόζεται μόνο σε αυτούς που υποστηρίζουν και σε αυτούς που κυβερνούν το κράτος».

«Ο Πλάτωνας δεν νοιάζεται μόνο για το πως θα υπάρξει μια δίκαιη και ευτυχισμένη κοινωνία. Προσπαθεί να βρει που βρίσκεται η ανθρώπινη ευτυχία. Υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη ευτυχία δεν εξαρτάται από υλικά ή εξωτερικά αγαθά, και ότι ο δίκαιος και ενάρετος άνθρωπος είναι αναγκαστικά ένας ευτυχισμένος άνθρωπος. Τα υλικά αγαθά είναι μόνο μέσα για κάτι άλλο και ποτέ σκοποί. Η ευτυχία στον άνθρωπο οφείλεται στην αυτογνωσία του και στην ψυχική του ισορροπία. Τότε επιλέγει να κάνει αυτά τα οποία έχει τις κατάλληλες ικανότητες και φυσικά αυτό τον ικανοποιεί».

«Δεν υπάρχει σωτηρία για τις πολιτείες, εάν οι αληθινοί φιλόσοφοι δεν κυβερνήσουν ή εάν οι κυβερνήτες δεν γίνουν αληθινοί φιλόσοφοι...Ο πολίτης εκείνος που δεν μπορεί να μεταπείσει τη χώρα του με νόμιμα μέσα οφείλει να περιοριστεί στην υπακοή και τη σιωπή.»

Ο Πλάτωνας ακόμη καθιερώνει την επιστημονική μέθοδο: «”Πως μπορούμε να αναζητάμε εκείνο που δεν ξέρουμε;” Δεν είναι κοινό λογοπαίγνιο, για να αναζητάμε κάτι, πρέπει κάπως να το ξέρουμε.» Έκτοτε η επιστήμη υποθέτει και στη συνέχεια επιχειρεί να αποδείξει ή να απορρίψει!

«Ο πόλεμος ανάμεσα στους Έλληνες είναι η μόνη αιτία της δύναμης των βαρβάρων. Το ομολογεί, και επειδή δεν ελπίζει πως είναι δυνατόν να σταματήσει απότομα, θέλει τουλάχιστον να εννοήσει τι είδους πόλεμος είναι αυτός, τι είναι δηλαδή ένας εμφύλιος πόλεμος...Δεν θα μεταχειρίζονται ως εχθρούς όλους τους πολίτες ενός κράτους, άνδρες γυναίκες και παιδιά. Δεν θα παρατείνεται πόλεμος παρά μόνο έως τη μέρα που οι πραγματικοί ένοχοι θα λογοδοτήσουν. Με μια λέξη, δεν θα γίνεται καμιά πολεμική ενέργεια, χωρίς να θυμηθούν πως πρέπει αύριο να κλείσει ειρήνη...Δεν πιστεύει πως η ανθρωπότητα θα αλλάξει με το θαύμα, ούτε συμβουλεύει ένα λαό να πέσει εύκολα θύμα της απληστίας των άλλων. Περισσότερο από τους φανφαρόφωνους του πολέμου που εκθέτουν την πατρίδα τους σε ανελέητα μίση, θα στιγματίσει τους άβουλους χαρακτήρες στον Πολιτικό, “οι οποίοι από μια παράλογη αγάπη προς την ειρήνη φτάνουν να μην έχουν καμιά ικανότητα για πόλεμο, κι έτσι τους έχει στο χέρι ο πρώτος επιδρομέας”...Ωστόσο, τούτο δεν τον εμποδίζει να διακηρύξει πως σκοπός των κρατών δεν είναι ο πόλεμος, αλλά η ειρήνη, ή μάλλον κάτι ανώτερο ακόμα απ’ αυτό το ανθρώπινο καλό: Η απόλυτη δικαιοσύνη.»

«Το να μπορεί κανείς να κυβερνά είναι μια επιστήμη που χρειάζεται χρόνια να τη μάθει...χωρίς να αποβλέπουν σε μικροφιλοδοξίες ή άδειες συζητήσεις, μα στο πως θα ασκηθούν για την καλύτερη κατανόηση και την καλύτερη υπεράσπιση της αλήθειας.»

Σκαϊ Βιβλίο, Μεγάλοι Έλληνες, Τόμος Ε΄- Σωκράτης, 2009

Είναι πράγματι αξιοθαύμαστο ότι ένα βιβλίο για τον πατέρα της φιλοσοφίας που έζησε πριν σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια (469-399 π.χ.), εξακολουθεί να είναι επίκαιρο.  Ο Σωκράτης έζησε απλά, χωρίς να επιδιώκει τον πλουτισμό, διδάσκοντας την αρετή ως στόχο ζωής και την επάρκειά της για την ευδαιμονία των ανθρώπων. Με το θάνατό του αναδείχτηκε «ως ο πρώτος ΄άγιος της φιλοσοφίας΄ και  ΄απόστολος της ελευθερίας΄που μαρτύρησε για τις ιδέες του». Είχε μαθητές που τον ακολουθούσαν, δεν έπαιρνε χρήματα, δίδασκε για την ηθική, ότι κανείς δεν είναι κακός θεληματικά («ουδείς εκών κακός»), απέρριπτε την ανταπόδοση της αδικίας, δεν έγραψε ο ίδιος τίποτα και δέχτηκε την καταδίκη του σε θάνατο ως θέμα αρχής. Ο θάνατος του Σωκράτη χαρακτηρίσθηκε ως αυτοθυσία αλλά και αυτοκτονία. Παρόλο που δεν αναφέρεται στο βιβλίο, η ζωή του έχει πάρα πολλές ομοιότητες με εκείνη του Χριστού που ακολούθησε 399 χρόνια μετά το θάνατό του. Ουσιαστική ίσως διαφορά, ότι η Σωκρατική αρετή διδάχθηκε ως ικανή και απαραίτητη συνθήκη για την ευδαιμονία σε αυτόν το κόσμο, ενώ η Χριστιανική για εκείνο μετά τον θάνατο!

Ο Σωκράτης «έβλεπε ότι ο αγώνας για το δίκαιο, ακόμη και σε ιδιωτικό επίπεδο, εγκυμονούσε τους έσχατους κινδύνους. Ήταν λοιπόν ανάγκη όποιος σκόπευε να αγωνιστεί για αυτό, αν δεν ήθελε να χαθεί γρήγορα αλλά να φέρει σε πέρας την αποστολή του, ‘ να ιδιωτεύει και να μη δημοσιεύει ‘ , δηλαδή να μην αναμειγνύεται στο δημόσιο βίο...Ούτε όμως μπορούσε να καταφύγει στη σιωπή και την ησυχία, γιατί θα απειθούσε στο θεό και κυρίως γιατί πίστευε ότι ‘ ο ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπων ‘». Πίστευε ότι μόνο η επιστήμη δίνει σε κάποιον ηγετικά δικαιώματα. «Βασιλείς και άρχοντες δεν είναι αυτοί που έχουν τα σκήπτρα, ούτε αυτοί που εκλέγονται από τους τυχόντες ούτε αυτοί που βγαίνουν με κλήρο ούτε αυτοί που ασκούν βία ούτε αυτοί που εξαπατούν, αλλά αυτοί που γνωρίζουν καλά να άρχουν».

«Τη σωκρατική ηθική απαρτίζουν κατά βάση δύο κύριες απόψεις: αυτή που υποστηρίζει ότι η αρετή είναι γνώση...και εκείνη που δηλώνει ότι η αρετή φέρνει ευτυχία και η κακία δυστυχία», προσθέτοντας όμως ότι κανείς δεν είναι κακός θεληματικά, ότι είναι απλώς αμαθής. Παρά την αναγνώριση της γνώσης και της επιστήμης ο Σωκράτης δηλώνει ειρωνικά: «Εν οίδα ότι ουδέν οίδα». Η προσπάθειά του να ορίσει την αρετή ως μία επιστήμη συνέχισε να του διαφεύγει, φαίνεται όμως ότι συμπεριλάμβανε την ανδρεία, σωφροσύνη (ηρεμία και κοσμιότητα), δικαιοσύνη και σοφία (γνώση).